Waarom bestaat de Stoomvaart Maatschappij Nederland niet meer? Wat is er met de eens zo succesvolle Amsterdamse rederij gebeurd en waarom zien we er vrijwel niets meer van terug op het huidige Java-eiland?

•

Deze laatste aflevering van de podcast ‘Amsterdam op Stoom’ geeft antwoord op al deze vragen. Het is het verhaal van de grote veranderingen in de scheepvaart in de jaren ’50 en ’60; een verhaal over politieke ontwikkelingen, technische vernieuwingen en schaalvergroting.

•

Het samenspel van veranderingen luidt het einde van een tijdperk in. Het treft niet alleen de Stoomvaart Maatschappij Nederland maar vrijwel alle rederijen in Amsterdam. En ook de scheepswerven in Amsterdam-Noord moeten eraan geloven.

•

Ook in deze aflevering komen oud-medewerkers van de maatschappij ‘Nederland’ aan het woord. Ze kijken met weemoed terug op de zeevaart van weleer en op hún tijd bij de maatschappij.

•

Foto: Overdracht van het passagiersschip de ‘Marnix van Sint Aldegonde’ door de Nederlandse Scheepsbouw Maatschappij aan de Stoomvaart Maatschappij Nederland, september 1930; Vereenigde Fotobureaux NV, Collectie Stadsarchief Amsterdam.

Hoe herstelt de Stoomvaart Maatschappij Nederland van de grote verliezen in de tweede wereldoorlog? Wat zijn de belangrijkste activiteiten van de maatschappij in de naoorlogse periode? Om hier een antwoord op te krijgen bezoekt Gus Maussen twee oud-medewerkers van de maatschappij ‘Nederland’ en spreekt hij met een zoon van een oud-medewerker.

Jaap Waterdrinker werkte bijna 18 jaar als stuurman voor de Stoomvaart Maatschappij Nederland. Tijdens zijn eerste reizen als stuurmansleerling maakt hij in december 1949 in Indonesië min of meer bij toeval de soevereiniteitsoverdracht mee. De onafhankelijkheid van Indonesië heeft grote gevolgen voor de maatschappij, want het hele lijnennet draait om de voormalige kolonie.

De vader van Hans Bos werkte als werktuigkundige bij de maatschappij en ging in Nederlands-Indië aan wal voordat de Japanners er in 1941 binnenvallen. Hij overleeft een interneringskamp op Borneo maar wil er na de oorlog thuis niet over praten.

Harry Schram werkte 38 jaar voor de maatschappij en werd uiteindelijk gezagvoerder, maar zijn leukste herinneringen heeft hij aan zijn functie als eerste stuurman waarin hij de verantwoordelijkheid heeft over het transport en de overslag van stukgoederen.

•

Foto: Laden en lossen van stukgoed in de haven van Amsterdam; De Arbeiderspers, mei 1958; Archief van het Dagblad Het Vrije Volk en rechtsvoorganger, Rechthebbende: DPG Media B.V.

Op 13 mei 1870 wordt in Amsterdam de Stoomvaart Maatschappij Nederland opgericht voor het vervoer van post, passagiers en vracht tussen Amsterdam en Nederlands-Indië. In korte tijd groeit de maatschappij uit tot een van de grootste rederijen in Nederland.

In deze vierde aflevering van ‘Amsterdam op Stoom!’ gaan we een flinke stap terug in de tijd, naar de 19e eeuw en de opkomst van de stoomvaart in Nederland en Amsterdam. Om de ontwikkeling van de maatschappij ‘Nederland’ in een groter perspectief te plaatsen, gaat Gus Maussen op bezoek bij het Scheepvaartmuseum in Amsterdam, bij conservator Diederick Wildeman.

Wat waren het voor een schepen, die eerste stoomschepen van de ‘Nederland’ en welke invloed had de maatschappij op de handel, industrie en de Amsterdamse haven?

De achterstand op de concurrentie uit Engeland wordt langzaam ingelopen en ondanks een rampzalige start groeit de maatschappij gestaag door. Maar dan breekt de Eerste Wereldoorlog uit en lijkt het tij te keren. En hoe weet de maatschappij de crisisjaren ’30 te doorstaan? Gaat de ‘Nederland’ het overleven?

•

Foto: Het stoomschip de ‘Johan de Witt’ op het Noordzeekanaal, ca. maart 1926. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

In deze extra lange derde aflevering hoor je hoe de schepen van de maatschappij ‘Nederland’ in de laatste oorlogsjaren meehelpen aan de bevrijding van Europa.

•

Na de bezetting van Nederlands-Indië door Japan besluit de Nederlandse regering in Londen om de gehele koopvaardijvloot te vorderen. Tim Streefkerk, conservator bij het Scheepvaartmuseum, vertelt over de tegenstrijdige belangen tussen overheid en rederijen maar ook over de samenwerking en wederzijdse afhankelijkheid.

•

In 1943 en 1944 nemen de passagiersschepen van de ‘Nederland’ – omgebouwd tot troepentransportschepen – deel aan de geallieerde invasies in Noord-Afrika en Zuid-Europa. Canadese soldaten die door de ‘Marnix van Sint-Aldegonde’ voor Sicilië worden ontscheept, planten een Nederlandse vlag op het eerste stukje bevrijd Europa. Ook de transportschepen van de ‘Nederland’ werken fulltime mee aan de bevoorrading van de geallieerden met materieel, grondstoffen en troepen. Niet zonder gevaar.

•

Het vlaggenschip de ‘Oranje’ vervoert tijdens de oorlog meer dan 30.000 zieken en gewonden. Wim Grund, schrijver van het boek ‘Oranje. Een koninklijk schip’ vertelt waarom de medische staf aan boord drie fases kent: eerst Nederlands, dan Australisch en vervolgens Brits.

•

Eind 1944, begin 1945 wordt het verlangen naar de bevrijding met de dag groter. Men wil naar huis, naar de familie, vrouw en kinderen. Aan boord van de schepen volgt men het nieuws op de voet en wordt de bevrijding uitbundig gevierd.

•

Foto: De Oranje vaart binnen in de Noordersluis, 18 juli 1946; Nederlands Historisch Scheepvaart Museum Amsterdam (collectie E.J.G. Vogelzang). Uit: ‘Oranje. Een koninklijk schip’ Wim Grund (2001).

Na de bezetting verlegt de Stoomvaart Maatschappij Nederland haar zetel naar het veilige Batavia in Nederlands-Indië. De bevoegdheid van de Nederlandse vloot komt in handen van de scheepvaart- en handelscommissie in Londen, kortweg de ‘Shipping’ genoemd. Ook de personeelsadministratie en de vaarplicht van alle rederijmedewerkers buiten Nederland worden hier nauwkeurig bijgehouden.

Het archief van de Shipping bevindt zich tegenwoordig bij het Nederlands Instituut voor Militaire Historie in Den Haag. Welmoed Bons – onderzoeker en projectleider, en verantwoordelijk voor het collectiebeheer bij het instituut – duikt in het archief, op zoek naar enkele persoonskaarten van ‘de mannen van de Nederland’.

De meeste schepen van de ‘Nederland’ komen in dienst van de Britse oorlogsvloot en vier van de passagiersschepen worden tot troepentransportschip omgebouwd. Wat er met het gloednieuwe vlaggenschip de Oranje gaat gebeuren vertelt Wim Grund, oud-scheepswerktuigkundige Shell tankers en auteur van het boek ‘Oranje, een koninklijk schip’.

Eind februari blijkt ook Indië niet langer veilig voor de Nederlandse rederijen. Zoals het bombardement van Rotterdam de genadeklap is voor Nederland, zo wordt de Slag om de Javazee dat voor Indië.

Op de kop van het Java-eiland in Amsterdam wordt in 2003 een oorlogsmonument geplaatst:

‘ter nagedachtenis aan het personeel van de ‘N.V. Stoomvaart Maatschappij Nederland’ dat tijdens de Tweede Wereldoorlog het leven voor onze vrijheid heeft gegeven.’

Het monument blijkt een geschiedenis in zich te dragen waar veel bewoners van het vernieuwde Java-eiland geen weet van hebben. Het Java-eiland ligt in het IJ - maakt onderdeel uit van het Oostelijk Havengebeid, een voormalig industrieel gebed - en was vroeger de thuisbasis van een rederij met een roemrijke historie: de Stoomvaart Maatschappij 'Nederland'. Samen met de andere Nederlandse rederijen in oorlogstijd blijkt de 'Nederland' een cruciale rol te hebben gespeeld in de bevrijding van Europa.

Eilandbewoner van het eerste uur Gus Maussen gaat op onderzoek. Wie gaan er achter al die namen op het monument schuil en wat hebben al deze personen meegemaakt? Om dit te kunnen begrijpen volgt hij het spoor vanaf het uitbreken van de oorlog in september 1939 en bekijkt hij de ontwikkelingen vanuit koopvaardij-perspectief. Conservator bij het Scheepvaartmuseum Tim Streefkerk helpt hem zaken te duiden.